نام فارسی گروه زیرگونه‌ای شاهینهای کوهی
Persian name of Barbary Falcon group
یکی از تناقض‌های برجای‌مانده در نامگذاری فارسی پرندگان ایران، نام گروه زیرگونه‌ای Barbary Falcon “pelegrinoides” است.
در گذشته گونه Peregrine Falcon با نام بحری و
گونه Barbary Falcon با نام شاهین نامیده می‌شدند.
با توجه به ادغام دو گونه شاهین و بحری در سال‌های گذشته، برای نام مشترک این دو گروه، واژۀ اصیل و پرکاربرد "شاهین" برگزیده شد. همچنین در پاییز 1398، نظرخواهی برای تکمیل نام فارسی این گونه انجام شده بود و از بین سه گزینه شاهین بربری، شاهین گرمسیری و شاهین معمولی، نام «شاهین معمولی» برای این گونه برگزیده شده بود. بر همین اساس، برای تفکیک این گونه به دو گروه زیرگونه‌ای که در گذشته، هریک خود گونه مستقلی بودند،
برای Peregrine Falcon، نام «شاهین بحری» و
و برای Barbary Falcon نیز نام "شاهین معمولی" به کار رفته بود.
نیاز به یادآوری است که گروه زیرگونه‌ای «شاهینهای بحری» Peregrine Falcon “peregrinus” دارای دو زیرگونۀ زیر است که از ادامه توضیح صرف نظر می‌کنیم:
Siberian Falcon
Falco peregrinus calidus Latham, 1790
- شاهین مدیترانه‌ای (تُرکی)
Mediterranean Falcon
Falco peregrinus brookei Sharpe, 1873
اما گروه زیرگونه‌ای «شاهینهای معمولی (کوهی)» Peregrine Falcon “pelegrinoides” دارای دو زیرگونۀ زیر است:
- شاهین پسِسرسرخ (شاهین آسیای میانه، شاهین شور)
Red-naped Shaheen (Central Asian Falcon)
Falco peregrinus babylonicus Sclater, PL, 1861
Arabian (Barbary) Falcon
Falco peregrinus pelegrinoides Temminck, 1829
همان‌گونه که می‌بینیم گونۀ پیشین شاهین یا «شاهین معمولی» دارای دو زیرگونه است که برای زیرگونۀ F. p. babylonicus نام فارسی «شاهین پسِسرسرخ» رایج است و برای زیرگونۀ F. p. pelegrinoides نام فارسی «شاهین عربی (باربری)» بیشتر به کار می‌رود.
اگرچه نام «شاهین معمولی» در سال 1398 پیشنهاد شده بود، دو سال پس از این پیشنهاد، پیروی از سیاست حفاظتی «پرهیز و کاهش کاربرد واژۀ معمولی در نامگذاری پرندگان» مورد پذیرش اعضای کمیتۀ ثبت پرندگان ایران قرار گرفت. بنابر این، ادامۀ کاربرد نام «شاهین معمولی» چندان پسندیده نبود. ضمن اینکه گاهی نام «شاهین معمولی» برای «شاهین بحری» هم به کار می‌رود.
برای رفع این تناقض، یک بررسی تاریخی دربارۀ نام این شاهین یعنی گروه زیرگونه‌ای Barbary Falcon انجام شد.
نخستین نامی که برای این گروه در منابع فارسی دیده می‌شود، در کتاب بازنامۀ نسوی (ص 159) و مربوط به سدۀ پنجم قمری است که در این کتاب از نام «شاهین کوهسار» یاد شده است:
«و سلطان طغرل را از ماوراء النهر شاهینی کوهساری آورده بودند که ...»
«شاهینان کوهساری نیک پر و شکارکننده باشند ازین دیار، خاصه آنکه به سمنان همی گیرند. ...»
همچنین دومین نامی که برای این گروه دیده می‌شود، در کتاب بازنامۀ نوشیروانی (ص 37) مربوط به سدۀ یازدهم قمری است که دو نام شاهین بحری و شاهین کوهی یاد شده‌اند و نوشته است که:
«و اما شاهین بحری میل به گرمی و تری دارد. بیماری وی بلغم است.»
«شاهین کوهی گرم‌تر است. مزاج وی به سردی گراید. اما گرم و تراست از همه».
در بازنامه ناصری نوشتۀ تیمور میرزا، نمی‌توان نام دقیقی برای این گروه از شاهین‌ها یافت، چرا که می‌نویسد: «بدان که «شاهین توری» [که با تور گرفته می‌شود] و «بحری» یکی‌اند، فرقی ندارند، مگر بحری با قوت‌تر و درشت‌تر است و جرئت بحری هم زیاده از شاهین توری است، چرا که اصل آن رومی است.»
در ادامه نیز می‌گوید: «بعد بحری است به اعتقاد من همان «شاهین رومی» است، چرا که معاینه [به عینه] دیده‌ام آن قدر فرق دارد که از آشیانه پریده است و او را با تور گرفته‌اند.»
در نامهای دیگری که برای شاهین‌ها به کار رفته است، در کتاب بلانفورد، نام «شاهین فارسی» نیز برای شاهینهای جنوب ایران است و «شاهین پنجاب» برای شاهینهای شرق و جنوب ایران یادشده است.
بلانفورد دربارۀ شاهین می‌نویسد: «فالکونی که از کوه‌های کرمان (پاریز) توسط مارکوپولو توصیف شده است، نمی‌تواند گونه‌ای به جز این باشد.»
وی همچنین می‌نویسد: «جهانگردان قدیمی می گویند که در کوهستان‌های کرمان، بهترین شاهینهای دنیا یافت می‌شوند. این شاهین‌ها نسبت به «بحری» اندازه کوچک‌تری دارند، ناحیه سینه، زیر گردن و بین ران‌های آنها قرمزرنگ است.»
نیاز به یادآوری است که گاهی نام «شاهین اصلی» نیز برای این گروه به کار می‌رود. در عین حال، نام «شاهین اصلی» در میان گویش‌های ایرانی، در بندر لنگه برای «بالابان» هم به کار می‌رود. به هر روی، کاربرد واژۀ «اصلی» معنای گنگی دارد و گاه به منظور فروش شاهین‌ها به کار می‌رود و به معنی این است که تقلبی نیست.
از نامهای دیگر این گروه، شاهین جبل یا جبلی است که در برابر شاهین بحری قرار می‌گیرد.
گفتنی که نام «شاهین شور» برای یکی از زیرگونه‌ها (F. p. babylonicus) که در ایران نیز دیده می‌شود به کار می‌رود.
بنابر این، به نظر می‌رسد که در منابع قدیمی‌تر دو نام «شاهین کوهسار» و «شاهین کوهی» از نخستین نامهای فارسی این گروه هستند. همچنین با توجه به زیستگاه زادآوری این گروه زیرگونه‌ای، نامی با ریشه واژۀ «کوه» شایسته‌تر از دیگر نامهای به‌کاررفته مانند «شاهین فارسی»، «شاهین پنجاب» و «شاهین توری» هستند (که متفاوت از «شاهین بحری» هم بودند).
بر این اساس، پس از رای‌گیری برای گزینش نام فارسی از بین «شاهین کوهسار» و «شاهین کوهی»، گزینۀ «شاهین کوهی» با رای بیشتر برگزیده شد که در برابر گروه زیرگونه‌ای دیگر یعنی «شاهین بحری» قرار می‌گیرد.
نکتۀ دیگر اینکه، به نظر می‌رسد که برای نشان دادن اینکه این نام، برای کاربرد یک گروه زیرگونه‌ای است، بهتر است که پسوند جمع «ها» نیز به این نام افزوده شود تا جایگاه آرایه‌شناختی این نام، برای خوانندگان سریع‌تر آشکار شود. برای نمونه، می‌گوییم گروه زیرگونه‌ای «شاهینهای کوهی» دارای دو زیرگونه است؛ یا هنگامی که به شاهینی می‌رسیم که شناسایی زیرگونۀ آن دشوار است ولی می‌توانیم گروه زیرگونه‌ای آن را تعیین کنیم، می‌گوییم آن پرنده از «شاهینهای کوهی» است یا از گروه «شاهینهای بحری» است.
بنابر این، ازین پس، در فهرست‌های پرندگان ایران برای گروه زیرگونه‌ای Barbary falcon که دارای دوزیرگونۀ F. p. babylonicus و F. p. pelegrinoides است، نام فارسی «شاهینهای کوهی» به کار خواهد رفت.
گروه زیرگونه‌ای «شاهینهای کوهی»
Barbary Falcon (group)
Falco peregrinus [pelegrinoides group]
*****
