کاربرد نام مرغابی برای اردک سرسبز

کاربرد نام مرغابی برای اردک سرسبز

Persian name of Mallard

 

همان‌طور که می‌دانیم دو نام مرغابی و اردک در زبان فارسی کاملا رایج هستند. از لحاظ تاریخی و ادبی، نام رایج «مرغابی» در سروده‌های بسیاری از شاعران ایران به چشم می‌خورد. نام «مرغابی» در کتاب کلیله و دمنه نیز آمده بود. بررسی وبگاه گنجور نشان می‌دهد که واژۀ «مرغابی» در حدود 80 بیت (شامل چند نثر) از شاعران ایران به کار رفته بود که نخست در سدۀ چهارم قمری توسط رودکی به کار رفت. گویا واژۀ «اردک» واژه‌ای ترکی است، به همین دلیل در شعر شاعران فارسی کمتر به کار رفته بود. بررسی واژۀ اردک در وبگاه گنجور نشان می‌دهد که این نام تنها در هفت بیت از شاعران به کار رفتنه است که نخست توسط محتشم کاشانی در سدۀ دهم قمری و سپس توسط سام میرزا صفوی، سلیم تهرانی، جویای تبریزی، صفایی جندقی، میرزاده عشقی و شهریار به کار رفته بود. وجود نام‌های دیگر برای انواع پرندگان دیگر از تیرۀ مرغابیان، مانند غاز و قو در شعر شاعران نشان می‌دهد که نام مرغابی یکی از نام‌های عمومی برای گروه اردک‌ها بوده است.

 

از دیرباز، دو دلیل اصلی سبب شده تا نماد نام «مرغابی» برای گونۀ کنونی «اردک سرسبز» به کار رود. پرندگان اهلی‌شده کنونی با نام «اردک» و «مرغابی»، از همین گونۀ وحشی «اردک سرسبز» بودند. همچنین پراکنش سراسری در کشور، فراوان بودن جمعیت این گونه و درشت بودن آن، این پرنده را به یکی از مهم‌ترین پرندگان دوست‌داشتنی برای شکار توسط شکارچیان تبدیل کرده بود. به همین دلیل، در اغلب گویش‌های محلی ایران این پرنده دارای نام خاص بوده است.

 

این پرنده در گویش‌های زبانی ایران نیز، با نام «مرغابی» رواج گسترده‌ای در گویش‌های استان گیلان، مازندران، فارس، کردستان (با نام مِراوی)، کرمانشاه (ا نام مامِراوی)، اصفهان (گویش جرقویی)، کرمان و جیرفت، لرستان و هرمزگان دارد. این پرنده در گویش‌های آذری، ترکمنی، کرمانجی، اصفهانی و چند گویش استان فارس، نام اردک و در گویش گروسی وردک به کار می‌رود. از نام‌های دیگر این پرنده در ایران می‌توان به نام‌های زیر اشاره کرد. در گویش‌های خوزستان، چند گویش استان فارس و کرمان و لرستان، و نیز گویش کلهری، نام عربی بَط به کار می‌رود. در گویش‌های دوانی و گناوه بشوش، در گویش گله‌دار بش، در گویش بدره‌ای نام شووش به کار می‌رود. همچنین نام سونه در چند گویش کردستان و کرمانشاه به گوش می‌خورد (خالقی‌زاده، 1400).

 

مرغابی‌ها از راستۀ مرغابی‌سانان یا غازسانان (Anseriformes) و تیرۀ مرغابیان (Anatidae) هستند. این تیره دربر گیرندۀ انواع گوناگونی از پرندگان آبزی با نام‌های عمومی غاز، قو، تنجه، آنقوت، اردک، مرغابی، خوتکا، فیلوش، گیلار و اردک‌های ماهی‌خوار است. این تیره، دارای چندین زیرتیره است که یکی از آنها زیرتیرۀ مرغابیان روآبچر (Anatinae) است. همچنین مهم‌ترین سردۀ این زیرتیره، سردۀ مرغابی‌ها (Anas) است که گروهی شامل چندین گونه از مرغابی‌ها، فیلوش‌ها و خوتکاها هستند. نام رایج تیرۀ «مرغابیان» نیز از ارتباط نام‌های لاتین سرده مرغابی‌ها (یعنی Anas) با نام لاتین تیره مرغابیان (یعنی Anatidae) برگرفته شده است.

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران «اردک یا مرغابی سرسبز» با نام انگلیسی Mallard و نام علمی Anas platyrhynchos است. بررسی منابع پرنده‌شناسی نشان می‌دهد که نخستین نام فارسی این گونه، «اردک معمولی» بود (جرویس رید 1337)، ولی در این منبع، نام «مرغابی» برای اردک ارده‌ای و نام دو گونه خوتکا به کار رفته بود. سپس نام «کله‌سبز» برای آن به کار رفت (اسکات و همکاران 1354، فیروز 1379) اما طلعت حبیبی و راعی (1373) نام «مرغابی سرسبز» را به کار بردند. پس از آن، ادهمی (1384) نام «اردک سرسبز» را به کار برد و منصوری (1379، 1387، 1393) نیز تنها نام «سرسبز» را برگزید.  کابلی و همکاران (1395) نیز «اردک کله‌سبز» و مبصر (1395) نام «اردک سرسبز» را به کار بردند. بر این اساس، می‌توان دریافت که «مرغابی سرسبز» از نخستین نام‌های برگزیده این گونه است که توسط طلعت حبیبی و راعی (1373) به کار رفته بود.

 

نکتۀ قابل اشارۀ دیگر این است که امروزه، واژۀ «اردک» به طور رایج، برای واژۀ انگلیسی «Duck» برابریابی شده است و در زمان ترجمه از این واژه استفاده می‌شود. هم‌آوایی تلفظ واژۀ انگلیسی Duck با هجای دوم در نام اردک یعنی «دَک» برای رواج بیشتر این نام افزوده است. به همین دلیل، نام اردک برای بسیاری از گونه‌های تیرۀ مرغابیان به کار رفته است (حتی برای گونه‌هایی که در نام انگلیسی آنها واژۀ Duck به کار نرفته است). بنابر این، برای حفظ رواج نام‌ها، واژۀ «اردک» همچنان برای این گونه‌ها بهتر است، اما شایسته است که برای واژۀ حفظ فارسی و تاریخی و فرهنگی «مرغابی» و برای برابریابی بهتر برای Mallard نام «مرغابی» برای آن برابریابی شود. در حال حاضر، تنها یک گونه Mallard (Anas platyrhynchos) در جهان وجود دارد و گونۀ دیگر مرغابی ماریانا Mariana Mallard (Anas oustaleti) منقرض شده است.

 

بازنگاهی به نوشتار و نکته‌های یادشده نشان می‌دهد که نام مرغابی برای کاربرد نام فارسی برای گونۀ Mallard مناسب‌تر است و برای دقیق‌تر بودن و حفظ رواج نام پیشین «سرسبز»، می‌توان از نام «مرغابی سرسبز» در فهرست‌های پرندگان استفاده کرد.

 

مرغابی (اردک) سرسبز

Mallard

Anas platyrhynchos

*****